S21

Je weet wel van die plekken die een verhaal hebben. Niet alleen omdat je dat nou toevallig in de reisgids hebt gelezen en met behulp van een tandenloze cyclorijder opzoekt. Maar omdat, als je er komt, de plek een sfeer uitademt die de lucht ijler lijkt te maken. Een plek waar geschiedenis werd geschreven door misère. De S21 gevangenis in Phnom Penh is zo’n plek.
In de jaren zestig werd er een school gebouwd. Gewoon een school waar Cambodjaanse jongens en meisjes voor het eerst komen als ze zes zijn. Vol verwachting in hun blauwe broek of rok en witte bloes, stil luisterend in de banken, want ja, zo zat het onderwijs hier nu eenmaal in elkaar. Rennend op het plein in de pauze, rekkend op de klimrekken, spelend onder de boom in het midden. Klinkt haast idyllisch, toch?
Slechts tien jaar later was er niets vriendelijks meer te zien. Het was in 1975 dat Pol Pot, als leider van de Rode Khmer, Phnom Penh innam en de stedelingen naar de rijstvelden verbande. Pol Pot zag vijanden in veel mensen. Doktoren, leraren, technici, mensen met een bril, mensen met een mening. Pol Pot was een wantrouwend man. Ook een gevaarlijke, want hij had ontegenzeggelijke macht om al de mensen die hij wantrouwde te executeren. Even buiten de stad is het massagraf,één van de beroemde Killing Fields, waar de slachtoffers van de S21 naartoe werden gebracht. Dit is slechts één van de vele… Voor de executie werden twintigduizend mannen, vrouwen en kinderen (zelfs baby’s) bijeengebracht in de klaslokalen van de voormalige school. Een aantal lokalen verdeeld in tweeën voor de officieren, een aantal verdeeld in celletjes door omvallende muurtjes van baksteen (wie heeft de aannemer vermoord?) en zelfs hele lokalen met rond de vijftig gevangenen, allen vastgebonden met de handen op de rug.
De speeltoestellen werden martelwerktuigen, het plein een schavot.
We staan met een groepje VSO-ers in een ruimte waar de foto’s van alle slachtoffers hangen. Het enige tastbare wat er van hen over is. Alle administratie is verbrand. Onze gids is 49. Hij heeft het meegemaakt. Niet de gevangenis, wel het bewind van de Rode Khmer. Hij vertelt over het stiekem eten van een vis die hij samen met een ouder vriendje ving. Hij was niet verantwoordelijk voor deze misdaad, zijn oudere vriend stond hoger in hiërarchie. Toch zat hij fout, vindt hijzelf. De door jou in Cambodjaanse wateren gevangen vis eten is immers stelen van de staat. Zijn vriend en hij hadden geluk. Ze zijn niet gestraft en leven nog. Dat wil zeggen, hij weet niet of zijn vriend nog leeft.
Pol Pots genocide was even effectief als verschrikkelijk, na de invasie van Vietnam in Cambodja waren er nog zo’n vijftig doktoren in het hele land, met de leraren en andere opgeleide bevolking was het niet beter. De S21 gevangenis heeft zeven overlevenden. Zelfs de eigen officieren vonden hun dood vastgebonden in een metalen bed in een wit-geel betegeld klaslokaal.